نقد و بررسی دیدگاه فریقین درباره «اهل ذکر»2 - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» نقد و بررسی دیدگاه فریقین درباره «اهل ذکر»2

جمعبندی

احادیث شیعه دربارة تفسیر «اهل الذکر» در آیة 43 سوره نحل، متواتر یا لااقل متظافرند؛ بدون آنکه در میان آنها تعارضی باشد. همة این احادیث در تبیین «اهل الذکر» با پیام های متنوع، همداستان اند و آن را بر اهل بیت رسالت (ع) تطبیق کرده اند. برخی ظهور آیه را هم دربارة آنان دانستهاند.

دیدگاههای مفسران شیعه به دو دسته تقسیم شده است. یک دسته اهل بیت را یکی از مصادیق اهل ذکر معرفی می کند و از سیاق آیه بهره می برد. البته ضعف این دیدگاه گذشت و معلوم شد که این دیدگاه صحیح نیست و ممکن است متأثر از برخی دیدگاههای اهل سنت شده باشد. در این دیدگاه به همة روایات وارده و مضامین آنها توجه کافی نشده است.

دستة دوم، اهل بیت را تنها مصداق اهل ذکر معرفی کرده است و برگرفته از روایاتی است که از خود پیامبر، امام علی، امام باقر، امام صادق (ع)، حارث و سدی و دیگران نقل شده است. این دیدگاه با مضمون آیه و روایات یکی است و صحیح است و نه فقط ظاهر آیه، بلکه شأن نزول آیه را هم اهل بیت می داند. در دعا[124]و زیارات[125] ماثور هم اهل ذکر بر ائمه (ع) اطلاق شده است. اهل ذکر همانها هستند که قول و فعل و تقریرشان حجت است و از سهو و خطا بهدورند.

روایات اهل سنت نیز به پانزده نظریه تقسیم شده اند. ابطال نظریة اهل کتاب بیان شد و دو نظریة دیگر که اهل ذکر، اهل قرآن و اهل بیت هستند، از دیدگاه برخی دانشمندان اهل سنت صحیح است. این دو نظریه به شخص پیامبر و اهل بیت آن حضرت می رسد و کاملاً به دیدگاه شیعه نزدیک است.

پس، بنا بر هر دو دیدگاه سنی و شیعه، اهل ذکر در همة امور زندگی، مادی و معنوی، دنیوی و اخروی بشر، مرجع مطلق اند. این اهل ذکر، تنها اهل بیت پیامبرند که به همة کتب و دستورهای دینی و شرایع انبیای گذشته آگاهی دارند.

فهرست مآخذ:

1. قرآن مجید.

2. احقاق الحق و ازهاق الباطل، نور الله الحسینی المرعشی الششتری (1019ق)، مطبعة الاسلامیة، تهران، 21 ج، بی تا.

3. اصول کافی، محمدبن یعقوب کلینی، ترجمه محمدباقر کمره ای، انتشارات اسوه، قم،6 ج، 1375.

4. الاصابة فی تمییز الصحابة، احمدبن علیبن حجر العسقلانی، (متوفی 852 ق)، دارالکتب العلمیة، بیروت، 8 ج، 1995 م.

5. اضواء علی السنة المحمدیة، محمد الوریه، مؤسسه انصاریان، قم، 1995 م.

6. الاساس فی التفسیر، سعید حوی، دارالسلام، قاهره، ج10، 1991 م.

7. اسباب نزول القرآن، ابیالحسن علیبن الواحدی، دار للثقافة الاسلامیة، ریاض، 1984 م.

8. الاستیعاب فی معرفة الصحابة، ابی عمر یوسفبن عبداللهبن محمدبن عبدالبر القرطبی (متوفای 463 ق)، دارالکتب العلمیة، بیروت، 4 ج، 1995 م.

9. اسد الغابة فی معرفة الصحابة، عز الدین ابیالحسن علیبن محمدبن عبدالکریم الجزری المعروف بابن الاثیر (م630 ق)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 5 ج، بی تا.

10. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت،110 ج، 1983م.

11. البرهان، هاشم الحسینی البحرانی، انتشارات دارالتفسیر، قم، 4 ج، 1375.

12. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی. وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، تهران، 1417 هـ.ق. 14 ج.

13. تفسیر ابی السعود، محمدبن محمد المصطفی العمادی الحنفی (م 982ق)، دارالکتب العلمیة، بیروت، 6 ج، 1999م.

14. تفسیر البغوی (معالم التنزیل)، ابی محمد الحسینبن مسعود الفراء البغوی الشافعی (متوفای 516ق)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 5 ج، 2000 م.

15. تفسیر البیضاوی (انوار التنزیل و اسرار التأویل)، ناصرالدین ابی السعید عبداللهبن عمربن محمد الشیرازی البیضاوی (م 791ق)، دارالکتب العلمیة. بیروت، 2 ج، 1988م.

16. تفسیر البحر المحیط، محمدبن یوسف الشهیر بأبی حیان الاندلسی (متوفای 745 ق)، دارالکتب العلمیة، بیروت، 8 ج، 1993م.

17. البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، ابی العباس احمدبن محمدبن عجیبة (1161 ـ 1224ق)، حسن زکی، قاهره، 1999م.

18. التبیان فی تفسیر القرآن، ابی جعفر محمدبن الحسن الطوسی (385 ـ 460ق)، مکتب الاعلام الاسلامی، بی جا، 10 ج، 1409ق.

19. التفسیر و المفسرون، محمد هادی معرفت، الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة، مشهد، 2 ج، 1377.

20. تفسیر الفتح الربانی (مختصر تفسیر)، محمدبن علی الشوکانی، 4 ج، بی تا، بی نا، بی جا، 1995م.

21. تفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان (گازر)، ابوالمحاسن الحسینبن الحسن الجرجانی، بی تا، بی نا.

22. تفسیر الجلالین، جلالالدین محمدبن احمد المحلی علامه جلال الدین عبدالرحمنبن ابی بکر السیوطی، دارالحکمة، دمشق، بی تا.

23. تفسیر الحسن البصری، الجامعة العربیة احسن العلوم، کراتشی، 5 ج، 1993م.

24. تفسیر خلاصة منهج الصادقین، ملا فتحالله کاشانی، واحد انتشارات اسلامیه، تهران، 6ج، 1363.

25. تفسیر سعید بن جبیر و نقش آن در تطور تفسیر، جواد ترندک، بی جا، بی نا، 1377.

26. تفسیر سفیان الثوری، ابی عبداللهبن سعیدبن مسروق الثوری الکوفی، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1983م.

27. تفسیر السمرقندی (بحر العلوم)، نصر بن محمد بن احمد بن ابراهیم السمرقندی (م 375ق)، دار الکتب العلمیة، بیروت، 3ج، 1993م.

28. تفسیر شریف لاهیجی، بهاءالدین محمدبن شیخعلی الشریف اللاهیجی، مؤسسه مطبوعاتی علمی، تهران، 4ج، 1381.

29. التفسیر الصحیح (موسوعة الصحیح المسبور فی التفسیر بالمثور)، أ. د حکمت بن بشیر بن یاسین، دار الماثر المدینة النبویة، 4ج، 1999م.

30. تفسیر الصافی، محمد بن المرتضی بالمحسن الفیض الکاشانی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 5ج،1982م.

31. تفسیر عاملی، ابراهیم عاملی، کتابخانه صدوق، تهران، 1359.

32. تفسیر عیاشی، ابی النصر محمد بن مسعود بن عیاش اسلمی السمرقندی، المکتبة العلمیة الاسلامیة، تهران 2ج، بی تا.

33. تفسیر الفخر الرازی (التفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب)، محمد الرازی فخرالدین ابن العلامه ضیاء الدین عمر (544 ـ604ق)، دار الفکر، بیروت، 32ج در 16م، 1985م.

34. تفسیر عبدالرزاق، عبدالرزاق بن همام الصنعانی (متوفای 211ق)، دار الکتب العلمیة، بیروت، 3ج، 1999م.

35. تفسیر فرات الکوفی، ابیالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات الکوفی، مؤسسة الطبع و النشر، تهران، 1990م.

36. تفسیر الفرقان، محمد الصادقی، انتشارات فرهنگی اسلامی، تهران،30 ج، 1406ق.

37. تفسیر القاسمی (محاسن التأویل)، محمد جمال الدین القاسمی (متوفای 1332 ق)، دار الکتب العلمیة، بیروت، 9ج، 1997م.

38. تفسیر القرآن، ابی المظفر السمانی منصور بن محمد بن عبدالجبار التمیمی المروزی الشافعی السلفی، دار الوطن، ریاض، 5ج، 1997م.

39. تفسیر القرآن، عز الدین عبدالعزیز بن عبدالسلام السلیمی الدمشقی الشافعی (578 ـ 660ق)، دار ابن حزم، بیروت، 3ج، 1996م.

40. تفسیر القرآن الکریم واعرابه و بیانه، محمدعلی طه الدرة، دارالحکمة، دمشق، 16ج، 1986.

41. تفسیر القرآن العظیم، عماد الدین ابوالفداء اسمعیل بن کثیر القریشی دمشقی (م 774 ق)، دارالمعرفة، بیروت، 4ج، 1987م.

42. تفسیر القران الکریم، عبدالله شبر (1242ق)، دارالهجرة، قم، 1966م.

43. التفسیر القرانی للقرآن، عبدالکریم الخطیب، دار الفکر العربی، 8ج، بی تا، بی جا.

44. التفسیر القمی، ابی الحسن علی بن ابراهم القمی، مطبعة النجف، بیروت، 2ج، 1968م.

45. تفسیر کتاب الله العزیز، هود بن محکم الهواری، دارالغرب الاسلامی، بیروت، 4ج،1990م.

46. تفسیر الکشاف والبیان (تفسیر ثعلبی)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 2002م.

47. تفسیر مقاتل بن سلیمان، البینة المصریة العامة للکتاب، 1979م.

48. تفسیر الماوردی، ابی الحسن علی بن محمد بن حبیب الماوردی البصری (364 ـ 150ق)، البینة المصریة العامة للکتاب، 1979م.

49. تفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، وهبة الزحیلی، دارالفکر، دمشق، 32 ج در 16 م، 1991م.

50. تفسیر المراغی، احمد المصطفی المراغی، دار الکتب العلمیة، بیروت، 10ج، 1998م.

51. تنویر المقیاس من تفسیر ابن عباس، المکتبة الشعبیة، بی تا، بی جا.

52. التفسیر الواضع، محمد محمد حجازی، دارالتفسیر، قاهره، 3ج، 1979م.

53. تفسیر هدایت، محمدتقی مدرسی، مترجم احمد آرام، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 18ج، 1378.

54. تهذیب التهذیب، شهابالدین ابی الفضل احمدبن علیبن حجر العسقلانی (م 852ق)، دارالکتب العلمیة، بیروت، 12ج، 1994م.

55. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیة، قم، 27 ج، 1369.

56. جامع البیان، ابی جعفر محمدبن جریر طبری (م 310 ق)، دارالفکر، بیروت، 15ج، 1988م.

57. الجامع لاحکام القرآن، قطبی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 20ج، بی تا.

58. جوامع الجامع، ابی الفضل بن الحسن طبرسی (م 548ق)، مؤسسة النشرالاسلامی، قم،2 ج، 1415.

59. الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، عبدالرحمن بن مخلوف الثعالبی، المکتبة العصریه، بیروت، 3ج، 1997م.

60. الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، عبدالله شبر، مکتبة الالفین، الکویت، 6ج، 1986م.

61. حاشیة الشهاب (عنایة القاضی و کفایة الراضی علی تفسیر البیضاوی)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 8ج.

62. حاشیة العلامة الصاوی علی تفسیر الجلالین، احمد الصاوی المالکی، دارالجیل، بیروت 4ج در 2م، بی تا.

63. الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون، شهاب الدین ابی العباس بن یوسف بن محمد بن ابراهیم المعروف بالسمین اطلبی، دار الکتب العلمیة، بیروت، 8ج، 1993م.

64. روض الجنان و روح الجنان، جمال الدین ابوالفتوح رازی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، 20ج، 1372.

65. روح المعانی، ابی الفضل شهاب الدین السید محمود آلوسی، انتشارات جهان، تهران، 30 ج در 10م، بی تا.

66. الروضة من الکافی، ابی جعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق الرازی کلینی (م 329 ق)، انتشارات علمیه اسلامیه، 2ج در یک م، بی جا، بی تا.

67. زاد المسیر فی تفسیر علم التفسیر، ابی الفرج جمال الدین عبدالرحمن بن علی بن محمد الجوزی (597 ق)، دارالکتب العلمیة، بیروت، 8ج، 1994م.

68. سنن ابن ماجه، ابی عبدالله محمد بن یزید القزوینی ابن ماجه (207 ـ 275ق)، دارالکتب العلمیة، بیروت، 2ج، بیتا.

69. سنن ترمذی، ابی عیسی محمدبن عیسی بن سورة (م 279 ق)، دار الفکر، بیروت، 5ج، 1994م.

70. سنن الدارمی، ابی محمد عبدالله بن بهرام الدارمی، دار الفکر، بیروت، 2ج، بی تا.

71. شرح صحیح مسلم، محیالدین ابی ذکریا یحیی بن شرف النووی الشافعی (631 ـ 676ق)، دار القلم، بیروت، 18ج در 9م، 1987م.

72. شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، الحاکم الحسکانی، تحقیق محمدباقر محوری، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت.

73. صحیح بخاری، ابی عبدالله محمد بن اسماعیل البخاری، دارالجیل، بیروت، 9ج در 3م، بی تا.

74. صفوة التفاسیر، محمد علی صابونی، دار الکتب العلمیة، بیروت، 3ج، بی تا.

75. غرائب القرآن و رغائب الفرقان، نظامالدین النیسابوری (م 728 ق)، دار الکتب العلمیة، بیروت، 6ج، 1996م.

76. فتح الرحمن فی تفسیر القرآن، عبدالمنعم احمد تعیلب، دارالسلام، قاهره، 7ج، 1995م.

77. فتح القدیر، محمد الشوکانی (م 1250ق)، دارالمعرفة، بیروت، 5ج، 1996م.

78. قاموس قرآن، علی اکبر قریشی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 7ج در 3 م، 1372.

79. کشف الاسرار و عدة الابرار، خواجه عبدالله انصاری، امیرکبیر، تهران، 10ج، 1376.

80. الکشاف، زمخشری (467 ـ 538 ق)، دارالمعرفة، بیروت، 4ج، بی تا.

81. کنز الدقائق، محمدرضا القمی مشهدی، موسسة الطبع و النشر التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، تهران،20ج، 1991م.

82. کنز العمال، المتقی الهندی، مؤسسة الرسالة، 18ج، بی جا، 1989م.

83. کتاب السنة، ابی بکر عمرو بن عاصم الضحاک بن مخلد الشیبانی (متوفای 287ق)، بقلم البانی المکتب الاسلامی، 2 ج در ا م، چاپ دوم، بیروت، 1993م.

84. اللباب فی علوم الکتاب، ابی حفص عمر بن علی ابن عادل لدمشقی الحنبلی، دار الکتب العلمیة، بیروت، ج20، 1998م.

85. مفردات القرآن، راغب اصفهانی. دارالقلم، دمشق، 1997م.

86. متشابه القرآن و مختلفه، ابوجعفر محمدبن علی بن شهر اشوب المازندرانی (588 ق)، انتشارات بیدار، 2ج، بی جا، بی تا.

87. مجله علوم حدیث، سال 3، شماره 4، قم، 1377.

88. مختصر تفسیر الخازن، علاء الدین علی بن محمد البغدادی، الیمامة، بیروت، 3ج، 1994م.

89. المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ابی محمد عبدالحق الاندلسی (462ق)، دارالکتب العلمیة، بیروت، 5ج، 1993م.

90. مرأة العقول، محمد باقر مجلسی (ت 1111ق)، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 26 ج، 1363.

91. مسند احمد بن حنبل، دار صادر، بیروت، 6 ج، بی تا.

92. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی.

93. المقتطف من عیون التفاسیر، مصطفی الخیری المنصوری، دارالسلام، قاهره، 5ج، 1996م.

94. المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة، ابن حجر احمد بن علی العسقلانی (773 ـ 852ق)، دار المعرفة، بیروت، 5ج، 1993م.

95. مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، عبدالکریم محمد المدرس، محمد علی الغره داغی، 7ج، بی جا، بی تا.

96. مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار (تفسیر شهرستانی)، امام محمد بن عبدالکریم شهرستانی، چاپ اول، شرکة النشر احیاء کتاب.

97. نظم الدرر فی تناسب الایات و السور، بهرانالدین ابی الحسن ابراهیم بن عمر ابقاعی، دار الکتاب الاسلامی، قاهره، 22ج، 1992م.

98. نهج البلاغه، سید رضی، بی نا، بی جا، بی تا.

99. نور الثقلین، عبدعلی بن جمعة العروسی الحویزی، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 4ج، 1370.

100. الوسیط فی تفسیر القرآن، المجید ابی الحسن علی بن احمد الواحدی النیسابوری (م 468ق)، دار الکتب العلمیة بیروت، 4ج، 1994م.

101. ینابیع المودة، سلیمان القندوزی الحنفی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 3ج در 1 م، 1997م.

پینوشتها:

1. قاموس قرآن، ماده «ذ،ک،ر».

2. مفردات، ماده «ذ،ک،ر».

3. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ماده «ذ،ک،ر».

4. بقره (2): 105.

5. احزاب (33): 33.

6. المیزان، ج 7، ص 191.

7. تفسیر تقریب القرآن، ج 14، ص 99.

8. متشابه القرآن و مختلفه، ج 2، ص 49.

9. بحارالانوار، ج 23، ص 172.

10. المیزان، ج 12، ص 412.

11. همان، ج 14، ص 356.

12. تفسیر تقریب القرآن، ج 14، ص 99.

13. احزاب (33): 33.

14. مائده (5): 3.

15. بحارالانوار، ج 89، ص 95.

16. نورالثقلین، ج 5، ص 363.

17. همان، ج 3، ص 58.

18. شواهد التنزیل، ج 1، ص 334.

19. خلاصة التذهیب، به نقل از: تفسیر الفرقان، ج 14، ص 361.

20. الکشف و البیان، ج 6، ص 270.

21. تفسیر صافی، ج 3، ص 137.

22. تفسیر نمونه، ذیل آیه «اهل الذکر» .

23. متشابه القرآن و مختلفه، ج 2، ص 49.

24. بحارالانوار، ج 23، ص 172.

25. طلاق (65): 10 ـ 11.

26. نورالثقلین، ج 5، ص 363.

27. همان، ج 3، ص 58.

28. اصول کافی، ج 2، ص 152 - 159.

29. مرأة العقول، ج 2، ص 426 - 431.

30. بحارالانوار، ج 23، ص 172 - 188.

31. تفسیر السمرقندی، ج 2، ص 363.

32. تفسیر عبدالرزاق، ج 2، ص 382.

33. فتح الغدیر، ج 3، ص 207.

34. جامع البیان، ج 8، ص 108.

35. تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج 2، ص 470.

36. تفسیر سعید بن جبیر، ص 198.

37. الدر المنثور، ج 5، ص 133.

38. زاد المسیر، ج 4، ص 328.

39. صفوة التفاسیر، ج 2، ص 128.

40. تفسیر ابی السعود، ج 4، ص 64.

41. الجوهر الحسان، ج 2، ص 409.

42. تفسیر القرآن (السمانی)، ج 3، ص 370.

43. تفسیر الثعالبی، ج 4، ص 81.

44. فتح الرحمن، ج 4، ص 2169؛ تفسیر القرآن العظیم، ج 2، ص 592؛ جامع البیان، ج 8، ص 109؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 334.

45. تفسیر الحسن البصری، ج 4، ص 100.

46. تفسیر المراغی، ج 14، ص 87.

47. الکشاف، ج 2، ص 607.

48. تفسیر فخر رازی، ج 22، ص 144.

49. تفسیر البغوی، ج 3، ص 284.

50. البحر المحیط، ج 5 ص 478؛ (انبیا): 105.

51. اللباب فی علوم الکتاب، ج 12، ص 61.

52. تفسیر القرآن العظیم، ج 3، ص 210.

53. الجامع لاحکام القرآن، ج 10، ص 108.

54. روح المعانی، ج 14، ص 133؛ الجامع الاحکام القرآن، ج 10، ص 108.

55. الدر المنثور، ج 5، ص 132؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج 7، ص 2288.

56. نحل (16): 35.

57. المیزان، ج 12 ص 373.

58. اسباب نزول القرآن، ص 285.

59. تفسیر فخر رازی، ج 22، ص 144.

60. غرائب القرآن، ج 5، ص 7.

61. تفسیر عیاشی، ج2، ص 203.

62. تفسیر القرآن العظیم، ج2، ص 591.

63. آل عمران (3): 64، 70، 71،72 75، 110.

64. بقره (2): 109.

65. آل عمران (3): 99.

66. نساء (4): 77.

67. بقره (2): 109.

68. مائده (5): 59.

69. تفسیر هدایت، ج 6، ص 62.

70. تفسیر المراغی، ج 5، ص 214.

71. بحارالانوار، ج 89، ص 87.

72. غرائب قرآن، ج 4، ص 264؛ الدر المصون، ج 4، ص 328.

73. مائده (5): 103.

74. مسند احمد بن حنبل، ج3، ص 387؛ سنن الدارمی، ج 1، ص 116؛ قریب به همین مضمون، البانی، حدیث جابر را حسن می داند: کتاب السنة، ج 1، ص 27.

75. صحیح بخاری، ج 9، ص 3 و 136.

76. همان، ص 136.

77. رک: الدرالمنثور، ج 5، ص 133؛ تفسیر کتاب الله العزیز، ج 2، ص 371.

78. التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 96.

79. آل عمران (3): 75.

80. آل عمران (3):71.

81. تفسیرالماوردی، ج 3، ص 438.

82. المحرر الوجیز، ج 3، ص 395.

83. همان، ج 4، ص 75.

84. الجامع لاحکام القرآن، ج 10، ص 108.

85. التفسیر الصحیح، ج 3، ص 378.

86. الکشف و البیان، ج 6، ص 270.

87. الدر المنثور، ج 5، ص 133؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج 7، ص 2289؛ روح المعانی، ج 14، ص 134.

88. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 42؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 400؛ ینابیع المودة، ج 1، ص 56 و 57.

89. در المنثور، ج 5، ص 133.

90. حدیث ثقلین با عبارات گوناگون و به طرق مختلف در کتب اهل سنت آمده است. رجوع شود به: مسند احمد بن حنبل، ج 3، ص17؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 433؛ در المنثور، ج 2، ص 285. در المنثور عبارت «انی تارک فیکم خلیفتین» دارد. نیز رجوع شود به: الهوامش التحقیقیة، ملحق به کتاب المراجعات، که در آن بیش از صد منبع ذکر شده است.

91. اشاره به حدیث سفینه است. ر.ک: به کنز العمال، ج 12، ص 98، ح 34169.

92. جامع البیان، ج 8، ص 109.

93. الکشف و البیان، ج 6، ص770.

94. شواهد التنزیل، ج1، ص 334 تا 337.

95. مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، ج 1، ص 199.

96. الجامع لاحکام القرآن، ج 11، ص 272.

97. تفسیر القرآن العظیم، ج2، ص 591.

98. شواهد التنزیل، ج1، ص 337.

99. کشف الاسرار، ج 6، ص 214.

100. روح المعانی، ج 14، ص 134.

101. مفاتیح الاسرار، ج1، ص 199.

102. جامع البیان، ج 8، ص 109؛ الکشف و البیان، ج 6، ص 770؛ الجامع لاحکام القرآن، ج 11، ص 272؛ روح المعانی، ج 14، ص 134.